Toen ik het boek Midden in het beschaafde Europa. De pogroms van 1918-1921 en het begin van de Holocaust van Jeffrey Veidlinger begon te lezen, moest de oorlog in Oekraïne nog uitbreken. Toen die oorlog uitbrak, prijkten de plaatsnamen in dit boek op de voorpagina’s van de kranten. De titel van dit boek is meer dan toepasselijk in deze tijd.
De auteur, Jeffrey Veidlinger, is hoogleraar geschiedenis en Joodse studies aan de University of Michigan (VS). Het boek is in het Nederlands vertaald en uitgeven door het Spectrum. De uitgever had geen beter moment kunnen kiezen om dit boek op de markt te brengen. Het boek behandelt met name de geschiedenis van Oekraïne na afloop van de Eerste Wereldoorlog. En meer in het bijzonder de anti-Joodse pogroms die in de periode 1918-1921 daar plaatsgevonden. Kort daarna zijn die pogroms gedocumenteerd in getuigenverklaringen en rechtbankverslagen. Deze documenten vormen de bronnen van de auteur. Enkele getallen: meer dan 1000 anti-Joodse acties hebben plaatsgevonden in ongeveer 500 plaatsen. Naar schatting 40.000 Joden zijn direct aan de gevolgen van de pogroms overleden. Vermoedelijk zijn nog circa 70.000 Joden aan opgelopen verwondingen overleden. Bovendien zijn als gevolg van dit geweld circa 600.000 Joden geëmigreerd. In de periode 1914-1921 verloor Oekraïne, mede door de Eerste Wereldoorlog, ongeveer 20% van zijn bevolking. Wat zijn de oorzaken van al dit excessieve geweld?
Oekraïne vormde vanaf 1917 tijdens de Russische burgeroorlog één van de belangrijkste strijdtonelen. Er was niet alleen een strijd tussen de Roden (communisten) en de Witten (monarchisten die werden gesteund door de geallieerden), maar ook nog een strijd tussen de nationalisten die een onafhankelijk Oekraïne nastreefden tegen de Roden en de Witten. Tot overmaat van ramp waren er ook nog lokale ‘warlords’ die zo hun eigen belangen nastreefden. Bovendien heeft de Russisch-Poolse oorlog voor een deel zich ook op Oekraïens grondgebied afgespeeld. Het gebied dat wij nu kennen als Oekraïne was dus een grote ‘warzone’ waarbij het centrale gezag volledig was weggevallen.
De fronten verschoven onophoudelijk heen en weer. Verloren slagen werden aan de minderheidsgroepen toegerekend die van verraad werden beschuldigd. Tijdens een burgeroorlog hebben minderheidsgroepen het zwaar te verduren. Een burgeroorlog heeft een veel grotere impact op de bevolking dan een reguliere oorlog met duidelijke partijen. In een burgeroorlog is het onderscheid tussen vriend en vijand vaak niet te maken. Je buurman waar je jaren vredig mee hebt samengeleefd of samengewerkt, staat je opeens naar het leven. Die verhalen kennen wij ook uit Bosnië & Herzegovina. In dit boek komen legio verhalen voor waarbij gewone burgers (buren, vrienden, bekenden), vaak opgehitst door antisemieten, kwaadaardige monsters worden en op de meest brute wijze mensen van Joodse origine te lijf gaan.
Een voorbeeld: de stad Slovesjne. Joden en niet-Joden leefden in vrede samen. Door een giftige cocktail van valse geruchten en verzinsels (“fake news”) ontstaat er een anti-Joodse stemming die leidt tot plundering van Joodse bezittingen, waarna Joden door boeren van het omringende land worden vermoord. Een citaat: ‘De bandieten pakten ons geld af en hakten toen op ons in met bijlen en sabels. Berger deed of hij dood was; hij lag tussen een berg lijken terwijl de boeren tussen de lichamen scharrelden, o zoek naar waardevolle spullen.’ We moeten er dus wel van uit gaan dat antisemitisme daarvoor al aanwezig was. Anders zijn dergelijke plotselinge bloeddorstige acties niet te verklaren. Het tsaristische Rusland waartoe Oekraïne toen deels behoorde, had een sterke antisemitische bovenstroom. Dat blijkt uit de behandeling van Joden in Rusland zelf, maar ook tijdens de Eerste Wereldoorlog in de door Rusland veroverde gebieden.
De schrijver probeert een verband te leggen tussen de pogroms in de periode 1918-1921 en de holocaust onder leiding van de nazi’s die in 1941/1942 in Oekraïne heeft plaatsgevonden. De Holocaust vond voor een belangrijk deel plaats ‘met de kogel’. Denk hierbij bijvoorbeeld aan Babi Jar. Veel Oekraïners hebben de nazi’s als bevrijders ontvangen en zijn hen behulpzaam geweest. Een begrijpelijke reactie nadat de communisten onder Stalin een extreme hongersnood (de Holodomor) in het land creëerden, die circa 3.5 miljoen slachtoffers heeft geëist. Oekraïners hebben ook hulp verleend bij de uitvoeren van de Holocaust. Een vermoedelijke grond daarvoor was dat communisten en Joden met elkaar werden vereenzelvigd. Dat gaf natuurlijk brandstof aan het toch al aanwezige antisemitisme. Hopelijk is Oekraïne genezen van de nare ziekte die antisemitisme heet. Een teken daarvoor is dat Oekraïne in de strijd voor zijn onafhankelijkheid wordt aangevoerd door een Joodse president: Volodymyr Zelensky.
Midden in het beschaafde Europa is al met al een indrukwekkend boek dat op meerdere plaatsen hartverscheurend is, maar zeker is aan te raden. Het staat bij mij op nummer 2 van meest aangrijpende boeken. Voor wie het weten wil: op nummer 1 staat Bloedlanden (Bloodlands) van Timoty Snyders. Dat boek vormt een feite een vervolg op Midden in het beschaafde Europa, omdat het de periode beschrijft waarin Stalin en Hitler de scepter zwaaiden over Oekraïne.
***
Mr. Eugène Rosier is voorzitter van stichting Studiecentrum Eerste Wereldoorlog. Hij schrijft regelmatig bijdragen voor deze site.
