Als de Eerste Wereldoorlog na de wapenstilstand van 11 november 1918 voor hem is afgelopen, gaat de Habsburgse legerverslaggever van de ‘Illustrierte Kriegszeitung’ Joseph Roth als burger door met zijn werk: het schrijven van rapportages. Zijn journalistieke loopbaan begint in Wenen, maar komt pas goed van de grond in naoorlogs Berlijn. In ‘Tussen de legers’ zijn een aantal reportages verzameld die de later als schrijver beroemd geworden Roth schreef in de jaren 1919-1924.
door Edwin Ruis
De Joodse Joseph Roth werd in 1894 geboren in Brody, een stadje in Galicië niet ver van Lemberg, het huidige Lviv in het toenmalige Habsburgse deel van Oekraïne. Als de Eerste Wereldoorlog uitbreekt is hij student Germanistiek aan de Universiteit van Wenen. Alhoewel hij als schrijver en dichter in de beginjaren van de oorlog bijdragen levert aan diverse linkse en pacifistische kranten en tijdschriften, probeert hij in militaire dienst te komen. Tot twee keer toe wordt hij afgekeurd. Maar in mei 1916 is het raak, dan wordt hij toegelaten tot de 21ste Infanteriedivisie van het Oostenrijks-Hongaarse leger.
Roth vervult zijn militaire dienst in zijn geboorteland Galicië. Hij wordt er verslaggever voor de Illustrierte Kriegszeitung. Na de oorlog en het onverbiddelijke einde van het Habsburgse Rijk, wordt zijn geboortegrond deel van het herboren Polen. Oekraïne is het daar niet mee eens. Op zijn beurt wordt dat land in zijn nieuw gevonden zelfstandigheid bedreigd door Rusland. De Eerste Wereldoorlog mag dan zelf zijn beëindigd, hij heeft in Oost-Europa allerlei nieuwe oorlogen gebaard.
Roth zwerft rond tot hij in Wenen belandt, de voormalige keizerlijke hoofdstad die is gereduceerd tot hoofdstad van de bescheiden republiek Oostenrijk. Misschien dat hij daar in de Weense koffiehuizen wordt bevangen door een melancholisch verlangen naar het Habsburgse Rijk, dat zijn latere schrijfwerk kenmerkt, zoals de roman Radetskymars (1932).
Republiek Heinzenland
In 1919 krijgt Roth van de krant Der Neue Tag opdracht om als correspondent naar Haenzenland te gaan. Het is een grensgebied tussen Oostenrijk en Hongarije, waar veelal Duitssprekenden wonen, naast Kroaten en Hongaren. En waar het in de Dubbelmonarchie er niet echt toe deed waar een grens precies lag, is het nu een betwist gebied geworden. Officieel een deel van Hongarije, maar Duitstalig.
Heinzenland/Burgenland
In het machtsvacuüm dat na de wapenstilstand ontstaat, probeert de Oostenrijkse sociaaldemocraat Hans Suchard er op 6 december 1918 een zelfstandig staatje van te maken: de republiek Heinzenland. Een lang leven is de republiek niet beschoren, want twee dagen later maken Hongaarse militairen er met behulp van een pantsertrein een eind aan. Haenzenland valt dan enige tijd onder het schrikbewind van de Hongaarse communist Béla Kun, tot die wordt verdreven door het Witte Hongaarse leger van admiraal Miklós Horthy met steun van het Roemeense leger.
Als Roth Haenzenland intrekt is het volstrekt vaag wat de status is en wie het er voor het zeggen heeft. In een serie artikelen doet hij feitelijk verslag van wie hij ontmoet en wat hij meemaakt, alhoewel je als lezer er nooit helemaal zeker van bent of hij dichterlijke vrijheden heeft genomen. Het gebied wordt in 1920, bij het voor Hongarije tot op de dag van vandaag zo traumatische Verdrag van Trianon, grotendeels toegekend aan Oostenrijk. Onder de naam Burgenland is het nu een Oostenrijkse deelstaat.
Pools-Russische oorlog
Alhoewel Roth enig aanzien verwerft als journalist, verlaat hij Wenen voor Berlijn. In de politiek roerige Duitse hoofdstad is meer en beter betaald werk te vinden. Hij gaat werken voor het dagblad Neue Berliner Zeitung. Das 12 Uhr Blatt. In de zomer van 1920 reist hij voor deze krant door het grensgebied van Duitsland en Polen.
Poolse troepen op weg naar het front.
Polen is dan verwikkelt in een doodstrijd met de Russische Socialistische Federatieve Sovjetrepubliek. De Pools-Russische oorlog verloopt in eerste instantie gunstig voor de Polen. Het land weet grote delen van Wit-Rusland en Oekraïne te veroveren, maar komt daardoor in conflict met Sovjet-Rusland. In februari 1920 besluit het Rode Leger tot een tegenoffensief. Maar in april begint de Poolse leider Józef Piłsudski een preventieve aanval op de Roden. Het is verrassend succesvol en leidt tot de verovering van Kiev. Echter, de Polen hebben hun hand overspeeld: in juni beukt de volle macht van het Rode Leger op hen in en worden ze weer verdreven.
Als Roth vanuit Oost-Pruisen Pools grondgebied betreedt, is de oorlog nog in volle gang. Sovjet-Russische cavalerie, vluchtende Poolse militairen, dronken bendes van deserteurs van beide zijden maken het grensgebied onveilig. Het is volstrekt onoverzichtelijk wie er de dienst uitmaakt. Wie zijn reportages leest, komt er al snel achter dat Roth geen heldhaftige oorlogscorrespondent is die de actie opzoekt. Hij verslaat ook niet echt de oorlog, maar vertelt vooral over zijn eigen belevenissen en de ontmoetingen die hij heeft met militairen. Zoals wel meer intellectuelen in die tijd bewondert hij de Sovjets, wat in de toekomst nog op teleurstelling zal uitdraaien.
Uiteindelijk maken de Russen dezelfde fout als eerder de Polen en rekken hun aanvoerlijnen te ver uit. In het ‘Wonder aan de Wisla’ of de Slag om Warschau weten de Polen de Russen weer te verdrijven.
Oorlogsveteraan
De bundel besluit met een drietal reportages over Roths geboortestreek Galicië, die hij in 1924 schreef voor de Frankfurter Zeitung. Het voormalige Habsburgse gebied kwam na de Eerste Wereldoorlog in Polen te liggen, tot Adolf Hitler en Jozef Stalin dat land onderling verdeelden. Toen kwam het in de Oekraïense Socialistische Sovjetrepubliek te liggen. Vooral Roths surrealistische verslag van de begrafenis van een invalide oorlogsveteraan in Lviv is indrukwekkend als verbeelding van de waanzin van de oorlog en herinnert eraan hoeveel mannen fysiek en mentaal kapot uit de oorlog zijn teruggekeerd.
In Tussen de legers. Grensreportages zijn bovengenoemde reportages verzameld in een dunne, maar goed verzorgde, gebonden uitgave van Uitgeverij Van Oorschot. Met illustraties van de Belgische kunstenaar Koen Broucke.
Deze recensie verscheen eerder op Historiek.
