Tekst en foto’s: Eric R.J. Wils
Dit jaar is het honderd jaar geleden dat in 1917 de Russische Revolutie uitbrak die het einde betekende van de eeuwenlange dynastie van de Romanovs. Eén van de grote gebeurtenissen in de wereldgeschiedenis en het begin van het communistisch regime.
Ter herinnering daaraan werd op 4 februari in de Hermitage Amsterdam een expositie geopend die loopt tot 17 september 2017. Op het affiche staat de laatste tsaar Nicolaas II, één van de hoofdpersonen in de Eerste Wereldoorlog, samen met zijn ongelukkige zoontje,
de aan hemofilie lijdende tsarevitsj Aleksej.
Dezelfde foto, maar zonder de rode driehoek, staat op de catalogus uitgegeven door de Hermitage en W-Books (ISBN: 978-90-78653-66-0, 200 pagina’s, € 29,95). In de tweede helft van 2004 werd eerder een tentoonstelling over het laatste tsarenpaar Nicolaas & Alexandra georganiseerd. Toen nog in een bescheiden gedeelte van het Amstelhof. In 2004 lag het accent op de pracht en praal, nu komt naast de kunst ook de geschiedenis ruim aan bod in een veel omvangrijker expositie. De historische gebeurtenissen rond de laatste Romanov zijn vrij
algemeen bekend en worden in een tijdlijn op een muur in het kort als volgt weergegeven. In 1894 wordt Nicolaas II de nieuwe tsaar na de onverwachte dood van zijn vader Alexander III en trouwt met de Duitse prinses Alexandra uit Hessen. In 1905 verliest Rusland de oorlog tegen Japan en wordt een demonstratie in Sint-Petersburg bloedig neergeslagen. De rampzalige periode 1914-1918 start met de oorlogsverklaring van augustus 1914 tussen Duitsland en Rusland, het besluit van de tsaar om een jaar later het opperbevel van het Russische leger over te nemen, de Februarirevolutie van 1917 gevolgd door de troonafstand op 2 maart. Daarna gaat het in een stroomversnelling verder met de komst van de revolutionair Lenin en de Oktoberrevolutie, het sluiten van het verdrag van Brest-Litovsk met Duitsland in maart 1918 om te eindigen met de moord op de tsaar en zijn gezin op 16 en 17 juli 1918 in Jekaterinenburg.
Deze grote lijnen worden nader uitgewerkt in vele muurteksten en bij de beschrijvingen van voorwerpen en documenten. Want er gebeurde natuurlijk nog veel meer zoals de komst van de gebedsgenezer Raspoetin aan het hof. Er is zelfs een vervolgserie van teksten met de misstappen
van Nicolaas II. Nummer 1 is de keuze voor Alexandra die draagster was de bloederziekte en dit aan haar zoon Aleksej doorgaf. En dat loopt zo door, nummer 6 is het opnemen van het opperbevel van het Russische leger na de geleden verliezen in 1915. Iets waarvoor hij totaal niet geschikt was. Geïllustreerd met het uitgevaardigde decreet en een grote foto van vader en zoon in velduniform bij een prikkeldraadversperring. De nadruk op deze misstappen geeft aan dat de samenstellers van de expositie Nicolaas II bepaald niet een krachtig dan wel geliefd vorst vinden. Meer een familieman
die graag vertoeft bij zijn vrouw Alexandra, zijn zoontje en de vier dochters. De tsarina en de twee oudste dochters zetten zich in de oorlog wel in voor de verpleging van gewonden. De geschiedenis van Nicolaas II en Alexandra is meer dan eens beschreven door historici in de afgelopen
honderd jaar en de Russische Revolutie van 1917 is nog altijd een dankbaar onderwerp voor een boek. In de winkel van het Hermitage ligt voor de geïnteresseerde een ruime selectie boeken over beide onderwerpen te koop. Maar een tentoonstelling draait om de voorwerpen die worden tentoongesteld om de geschiedenis
uit te beelden. Er zijn ongeveer 400 kleine en grote objecten te zien naast de uitvergrote foto’s die op de muren zijn geplakt. Onder de voorwerpen is een aantal bijzondere zoals een exemplaar van Das Kapital van Karl Marx in het Russisch uit 1872. Dat boek ligt in een van de vitrines van de ‘Passage’, een in de grote zaal nagebouwde luxueuze winkelgalerij uit Sint-Petersburg, waarmee de tentoonstelling opent. De linkerkant is gewijd aan de kunsten, theater, fotografie, sieraden en mode. De zes vitrines aan de rechterkant tonen de geschiedenis vanaf de verloren oorlog met Japan in 1904-1905. Boven één daarvan is te zien hoe ‘oorlog met Duitsland’ in het Russisch wordt geschreven. In die vitrine eronder hangen affiches en prenten over de verschrikkelijke Duitsers en hun keizer Wilhelm II. De keizer die ooit een vriend was en op 1 augustus 1914 nog correspondeerde met Nicolaas II, bekend geworden als de Nicky-Willy telegrammen. De vitrine ernaast gaat over de oorlogseconomie. De firma Fabergé maakt in plaats van juwelen voor de elite onder meer samovars en pannen voor het Russische leger. Zonder eten en drinken houdt ook een Russische soldaat het nu eenmaal niet vol. Vriend wordt vijand. Links: Detail van een bruiloftsfoto van een Duitse prins in 1894 in Coburg.
Keizer Wilhelm II slaat zijn arm om de schouder van de jonge Nicolaas. Rechts: Afbeelding van keizer Wilhelm II als een duivel met de schedels van de twee in 1914 verwoeste steden Leuven en Reims in zijn handen.
Vriend wordt vijand.
Links: Detail van een bruiloftsfoto van een Duitse prins in 1894 in Coburg.
Keizer Wilhelm II slaat zijn arm om de schouder van de jonge Nicolaas.
Rechts: Afbeelding van keizer Wilhelm II als een duivel met de schedels
van de twee in 1914 verwoeste steden Leuven en Reims in zijn handen.
In de ruimte achter de grote zaal naar het trappenhuis vervolgt de tentoonstelling met het verhaal van de liefde tussen Nicolaas en Alexandra gevolgd door hun huwelijk in 1894. Boven gaat het verder met de kroning van Nicolaas II in 1896 in Moskou. Tijdens het kroningsfeest vindt een tragedie plaats met honderden doden die een bloedige smet werpt op de monarchie. Met weer een misstap van Nicolaas II tot gevolg door de festiviteiten niet af te lasten. De sociale kloof tussen tsaar en volk verdiept zich en komt tot een uitbarsting in 1905.
De overvolle kabinetten op de bovenverdieping zijn gewijd aan de geschiedenis vanaf 1905. Beginnend met de eerste revolutie in 1905, de vorming van de Doema, de rampzalig verlopen oorlog tegen Duitsland en Oostenrijk-Hongarije, de moord op Raspoetin in december 1916 tot de revolutie in februari 1917. Het begint met een protestmars van vrouwelijke arbeiders in Sint-Petersburg op de Internationale Vrouwendag. De zaak escaleert, het volk is oorlogsmoe en heeft honger door voedseltekorten. Arbeiders gaan staken. Nicolaas‘
laatste misstap is het proberen een staking te breken door het vuur op hen te laten openen. Hij besluit uiteindelijk af te treden en er komt een voorlopige burgerregering. Maar de revolutionaire geest is uit de fles, zeker door de machtsstrijd tussen de regering van Alexander
Kerenski, die de oorlog wil voorzetten, en de bolsjewieken met hun eis van alle macht aan de Sovjets. De in ballingschap verblijvende Lenin wil de oorlog beëindigen en wordt in april 1917 door de Duitsers per trein naar Sint-Petersburg vervoerd. Een nieuw
Russisch offensief in juli 1917 verloopt dramatisch en arbeiders en soldaten gaan weer de straat op. In oktober grijpen Lenins bolsjewieken uiteindelijk de macht om die niet meer af te staan. In juli 1917 worden Nicolaas II en zijn gezin naar Tobolsk in Siberië verbannen. De voormalige tsaar is van een machtige heerser over een groot rijk verworden tot een uit de hoofdstad verbannen gewone burger die wordt bewaakt. De bekende foto waarop Nicolaas II in een eenvoudig legeruniform op een boomstronk mistroostig zit te kijken, ontbreekt
vanzelfsprekend niet op de tentoonstelling. Maar hoe eenvoudig kan zijn lot ook worden geïllustreerd met een voedselbon verstrekt aan Nikolaj Romanov in 1917 door het Comité van de Voedselvoorziening van Tobolsk. In april 1918 wordt Nicolaas II en zijn gezin
overgeplaatst naar Jekaterinenburg in de Oeral waar ze uiteindelijk alle zeven worden vermoord in juli. Doodgeschoten en doorstoken met bajonetten. Een van die bajonetten wordt in een vitrine tentoongesteld. Hun stoffelijke resten werden verminkt en anoniem begraven.
Er zijn altijd verhalen in omloop geweest dat een of meerdere leden van het gezin die slachting hebben overleefd, maar dat zijn fabeltjes. Op de overloop, met zicht op de grote zaal met de ‘Passage’, wordt nog over het lot van andere Romanovs verhaald. Leden van de familie Romanov, grootvorsten en -vorstinnen, die in handen van de bolsjewieken vallen, worden doodgeschoten. Het begin van een praktijk in het communistische regime. Een kleine exodus van zeventien leden kan in april 1919 aan boord van een Brits oorlogsschip aan de bolsjewieken ontsnappen. Onder hen grootvorst Nikolaj Nikolajevitsj, een achteroom van Nicolaas II, en opperbevelhebber van het Russisch leger tot augustus 1915. In een leeszaaltje kan men tot slot nog de film van de Russische cineast Sergei Eisenstein bekijken over
oktober 1917. Maar die staat integraal op YouTube en daarvoor hoeft men deze prachtige tentoonstelling niet te bezoeken. En zoals bekend is de bestorming van het Winterpaleis lang niet zo gewelddadig verlopen als Eisenstein dat in 1928 op het doek bracht.
