Het einde van de Eerste Wereldoorlog werd gekenmerkt door grote sociale onrust en in sommige landen zelfs door revolutionaire veranderingen. De maand november 1918 was niet alleen de maand waarin de kanonnen op het slagveld zwegen, maar ook de maand waarin de revolutie huishield in steden als Berlijn, Wenen en eerder al Boedapest. In Duitsland was met het (meermalen) uitroepen van de republiek op 9 november 1918 en de vlucht van keizer Wilhelm II naar Eijsden op 10 november de chaos compleet. Dat was Duitsland. Zoals bekend wist in ons land het kersverse kabinet Ruys de Beerenbrouck met verschillende beloften, onder meer in de zogenaamde ‘regeeringsproclamatie’, de revolutionaire geest in de fles te houden. De beloften gingen ver: van beter brood en meer vlees op tafel, tot universeel kiesrecht, werktijdverkorting en een uitkeringsstelsel bij invaliditeit en ziekte.
door Willem van Boom
In ons land bleef de revolutionaire geest dus in de fles. Althans, dat is de geschiedenis zoals we die nu kennen. Met de kennis van nu kunnen we zeggen dat de revolutiekoorts in ons land vooral revolutionaire praat was, zonder werkelijke voorbereidingshandelingen en breedgedragen actiebereidheid. Geen taferelen zoals bij de Spartakusopstand. Maar in de korte periode tussen 10 en 20 november 1918 was het allemaal veel minder zeker hoe de revolutiekoorts zich zou ontwikkelen. Bekend is dat SDAP-leider Pieter Jelles Troelstra op 12 november met zijn oproep tot revolutie achteraf bezien een vergissing beging. Maar in die dagen was het waarschijnlijk spannender dan we met de kennis van nu zouden zeggen. Na vier jaar oorlog was het volk slecht gevoed, de soldaten waren verveeld en de roep om sociale verandering was luid. Omdat de koorts in die novemberdagen opliep, kreeg het leger opdracht met scherp te schieten als kazernes dreigden te worden overlopen. Ook werd van overheidszijde de Vrijwillige Landstorm opgeroepen en werden gemeentelijke burgerwachten opgericht. In Den Haag bepaalden legertroepen het straatbeeld. Het spande erom, zo leek het.
Massademonstratie
Tegen deze achtergrond moet de uit de hand gelopen massademonstratie van 13 november 1918 waar het boek Revolutiekoorts van Wouter Linmans over gaat, worden begrepen. Deze revolutionaire mars door Amsterdam eindigde in beschieting van demonstranten door het leger. Toen de demonstranten langs een kazerne op de Sarphatistraat kwamen, wist een aantal van hen namelijk de hekken van de kazerne te doorbreken en openden soldaten vervolgens het vuur. Lang duurde het niet, maar toch lang genoeg om het leven van vier demonstranten te betreuren. Revolutiekoorts wil tot in detail weergeven wat er gebeurde, wie betrokken waren en wat hun drijfveren waren. Dat lukt goed. Het boek leest plezierig en het is mooi geïllustreerd. Het boek slaagt er redelijk in om een portret te schetsen van aantal personen die deelnamen aan de demonstratie. Bij sommigen lukt dat beter dan bij anderen, en dat zal vooral te maken hebben met wat er aan archiefsporen te vinden is van betrokkenen: de lezer krijgt meer hoogte van de drijfveren van communistenleider David Wijnkoop en opiniemaakster Henriëtte Roland Holst dan van bakkerszoon Kraaikamp of stukadoor Jungen.
Drijfveren
Bij lezing blijkt al snel dat met name die vraag naar de drijfveren van de demonstranten de moeilijkste vraag is. Het was een samenraapsel van betrokkenen. De verdeeldheid onder veranderingsgezinde krachten in ons land was groot, zowel binnen de SDAP als daarbuiten. In de weken van revolutiekoorts had elke groepering eigen zegslieden, eigen pamfletten en eigen vergaderingen en eigen motieven. Op de 13e november, die begon met lezingen en toespraken in de Diamantbeurs, waren er groepjes van communisten, anarchisten en revolutionaire socialisten, maar ook van socialisten die nog wel in het democratisch proces geloofden. In de demonstratie liepen allerlei personen mee: aanstichters en meelopers, intellectuelen, opiniemakers, vakbondslieden en hun achterban – van diamantslijpers tot typografen – maar ook geradicaliseerde marxisten, zoekende zielen en een enkele soldaat en dienstweigeraar mee. De drijfveren van de demonstranten liepen nogal uiteen, en Linmans laat goed zien dat sommigen hun verhalen naderhand ook nog wel bijstelden.
Pijnlijke afgang
Zoals dat gaat, wordt de geschiedenis geschreven door de overwinnaars. De levensloop van degenen die op 13 november dodelijk werden getroffen – Van Putten, Strinnholm, De Lang en Schrikker – wordt door Linmans zo goed als mogelijk in kaart gebracht, maar ze staan vandaag de dag niet te boek als martelaren die hun leven gaven voor de socialistische revolutie, hooguit als slachtoffers van een uit de hand gelopen demonstratie. Sterker nog: de hele demonstratie van 13 november is niet of nauwelijks in het collectief geheugen gegrift geraakt. Linmans noemt daar een aantal redenen voor, waaronder het gegeven dat de demonstratie een pijnlijke afgang was en de doden (dus) zinloos waren gestorven, maar ook dat de herdenking samenviel met de jaarlijkse herdenking van de Russische Oktoberrevolutie (die viel namelijk in de westerse kalender steeds op 7 november). De belangrijkste reden is misschien nog wel dat de publieke leiders die de demonstratie omarmden, met name communistenleider Wijnkoop en opiniemaakster Roland Holst, zonder gêne en bij voortduring meedogenloos werden geridiculiseerd. Zoals Troelstra in het publieke debat belachelijk werd gemaakt om zijn ‘vergissing’, werden ook Wijnkoop en Roland Holst na het debacle van alle kanten vernederd, zowel in het parlement, de pers en het publieke debat. Wie denkt dat de omgangsvormen in de politiek vandaag de dag ruw zijn, krabt zich achter de oren bij het lezen van het moddergooien dat ruim honderd jaar geleden ook al plaatsvond.
***
Wouter Linmans (1989) is historicus en zelfstandig historisch onderzoeker. Hij is geïnteresseerd in culturele beeldvorming, en de geschiedenis van gewelddadige gebeurtenissen in de negentiende en twintigste eeuw. In 2021 verscheen De oorlog van morgen over oorlogsverwachtingen in Nederland tussen 1918 en 1940, waarover Linmans een onlinelezing voor ons gaf. In 2024 was hij gastspreker op onze jaarlijkse studiedag.
Revolutiekoorts verscheen bij uitgeverij Atheneum
Paperback
ISBN: 9789025313555
Prijs: € 24,99
