Eind 2023 vertelde Alexander Watson tijdens een webinar voor het Studiecentrum Eerste Wereldoorlog over de slag om Przemysl, naar aanleiding van zijn boek The Fortress. Eerder schreef hij het boek ‘Ring of Steel’, waarin hij de Eerste Wereldoorlog vertelt vanuit het gezichtspunt van de Duitsland en Oostenrijk-Hongarije. En hoewel je denkt dat het terrein voor overzichtswerken ondertussen wel was kaal gegeten, was dit het eerste Engelstalige boek dat de oorlog vanuit deze twee landen beschreef.
door Fons van Lier
Het hoofd van de generale staf van het Duitse leger, Helmuth von Moltke, voorspelde ruim voor de Eerste Wereldoorlog dat mocht het tot een grote Europese oorlog komen, dat onvermijdelijk zou uitmonden in een jarenlange ‘wederzijdse slachtpartij van de beschaafde landen van Europa’. Hij was zeker niet alleen met deze pessimistische verwachting. En toch kwam het tot die allesvernietigende oorlog. Watson laat zien dat de oorzaak daarvan hem niet zozeer zat in militair avonturisme, maar in angst.
Paranoïde
Zowel Duitsland als Oostenrijk-Hongarije waren als de dood voor het opkomende Russische rijk, dat al jaren bezig was met een enorm bewapeningsprogramma en met behulp van Franse financiering het spoornet sterk uitbreidde – wat de tijd die het Rusland zou kosten om te mobiliseren sterk zou bekorten. Het was bekend dat de Geallieerden samen een miljoen soldaten meer op de been konden brengen dan de Centralen. Dus als er oorlog kwam, hadden Duitsland en Oostenrijk-Hongarije, zo meenden ze, maar één kans: meteen toeslaan. En dan moest ook alles goed gaan. Dat verklaart ook voor een groot deel de houding van beide landen in de aanloop naar het uitbreken van de conflict (overigens was Rusland op zijn beurt net zo paranoïde over de macht van Duitsland, zie het boek Towards the Flame van Dominic Lieven).
Interessant is hoe Watson de verschillen tussen de twee Centrale mogendheden uitlicht: Duitsland; goed georganiseerd en voorbereid, doelgericht; en Oostenrijk-Hongarije, dat zich pijnlijk bewust was van de inferioriteit tegenover het Russische leger, met een weifelend oppercommando en een chaotisch begin van de oorlog, wat gelijk zorgde voor een paar desastreuze nederlagen tegen Rusland én Servië.
Moordpartijen
Sowieso is de aandacht altijd veel meer uitgegaan naar Duitsland, ook in negatieve zin. Zoveel aandacht als er altijd is geweest voor de Duitse misdaden in België, zo weinig aandacht trokken de Oostenrijks-Hongaarse moordpartijen in Galicië. De legerleiding van de Dubbelmonarchie was enorm wantrouwend ten opzichte van de lokale bevolking, die het verdacht van collaboratie met de Russen. Daar was nauwelijks aanleiding toe. Toch werden niet minder dan 30.000 Roethenen vermoord in het najaar van 1914, en vele duizenden werden opgesloten in kampen, zoals Theresienstadt – dat in de volgende oorlog opnieuw een gitzwarte rol zou krijgen. Hetzelfde gold voor de slecht gedisciplineerde Russische troepen die zich in het najaar van 1914 in Oost-Pruisen een weg plunderden, moordden en verkrachtten. Deze periode zorgde ervoor dat het overgrote deel van de Duitsers zich schaarde achter het idee dat Duitsland een existentiële strijd uitvocht (voor zover dat nog niet het geval was).
Watson laat ook zien dat, los van het enorme aantal doden, ook de zeeblokkade door de Britten het conflict enorm radicaliseerde (de ‘ring of steel’ uit de titel). Al begin 1915 leidde die blokkade, en de gevechten in Galicië, tot grote voedseltekorten in beide Centrale mogendheden. De behoefte om terug te slaan leidde onder meer tot de onbeperkte duikbootoorlog.
Honger
Oostenrijk-Hongarije vocht, anders dan Duitsland, niet één oorlog, maar meerdere: de Oostenrijkers wilden Oostenrijk-Hongarije weer meer onder Duits gezag brengen, Hongarije wilde zijn eigen positie versterken, en de Polen en Kroaten wilden een eigen, Slavisch rijksdeel. Bizar om te lezen is ook hoe de Hongaarse regering zelfs in deze voor de Dubbelmonarchie existentiële strijd nog bezig was met het te vuur en te zwaard verdedigen van de eigen kortetermijnbelangen. Zo weigerde het aan het begin van de oorlog om de invoerheffing op voedsel op te heffen om dreigende voedseltekorten te voorkomen, omdat dit de belangen van de eigen grootgrondbezitters raakte, om begin 1915 de export van voedsel vanuit het Hongaarse deel naar het Oostenrijkse deel te beperken, toen die voedseltekorten zich ook voordeden. Later in de oorlog zorgde het gebrek aan solidariteit vanuit Hongarije ervoor dat het Oostenrijkse deel van het rijk honger leed, met op het einde van de oorlog een gemiddeld dagrantsoen van minder dan 1.000 calorieën per dag.
Geluk
Vaak lees je dat de Centralen wel moesten verliezen, omdat ze zowel qua bevolkingsaantal als economisch duidelijk de onderliggende partij waren. Dit boek leert je dat die verschillen er in de praktijk veel minder toe deden dan je op papier zou verwachten. Sterker nog, begin 1917 stonden de Geallieerden op de rand van de afgrond: in het Franse leger – zwaar verzwakt door de slag om Verdun – stond een massale staking op uitbreken, het Verenigd Koninkrijk was praktisch failliet, met goudreserves tot maart 1917, en in februari 1917 brak in Rusland de revolutie uit.
Gelukkig voor de geallieerden besloot het Duitse opperbevel op dat moment tot de afkondiging van de onbeperkte duikbootoorlog. Watson noemt dit de meest rampzalige beslissing van de oorlog. Het idee was om de aanvoerlijnen van Groot Brittannië af te snijden en het land zo tegen de zomer op de knieën te dwingen, maar dit mislukte hopeloos. En het gevaar van de toetreding van de Verenigde Staten, dat was gebagatelliseerd door de marine, bleek juist enorm. De U-bootoorlog kostte Duitsland de oorlog, is de conclusie van Watson.
Daarna was het aftellen naar het onvermijdelijke einde, al wilden de elites van beide landen dat tot op het laatst niet inzien. Ring of Steel is een rijk, gedetailleerd boek dat het perspectief van zowel de Duitse en Oostenrijks-Hongaarse regeringen als dat van de bevolking van beide landen goed invoelbaar maakt. Ook weet het te verrassen met talloze anekdotes, waardoor dit grote verhaal toch menselijk blijft.
