Onlangs verscheen bij uitgeverij De Arbeiderpers het boek ‘Strijdtonelen. De Eerste Wereldoorlog in de Nederlandse pers en literatuur 1914-1918’ van Paul Moeyes. Het boek behandelt de houding van de Nederlandse pers en hoe dat doorwerkte in de literatuur van die tijd.
door Eugène Rosier
Als Paul Moeyes, een gereputeerde WO1-deskundige een boek publiceert over de Eerste Wereldoorlog dan ben ik altijd erg geïnteresseerd om daarvan kennis te nemen. De schrijver heeft een absoluut standaardwerk geschreven over Nederland in WO1, Buiten schot, en heeft daarmee zijn naam gevestigd in de toch beperkte groep WO1-deskundigen. Het hier te bespreken boek Strijdtonelen is fors van omvang, 513 pagina’s exclusief voetnoten, bibliografie, register etc. Een stevig boek dus met veel citaten uit de kranten, tijdschriften en literatuur.
De pers
De schrijver begint zijn uiteenzetting met een kritische beoordeling van hetgeen de Nederlandse pers over de oorlog heeft bericht. Het blijkt dat veel informatie die als nieuwsfeiten werden gebracht, feitelijk niet deugden. Bijvoorbeeld over de (vermeende) aanwezigheid van Belgische francs-tireurs (grofweg partizanen of niet geregelde troepen of burgers) die de Duitsers als rechtvaardiging voor hun oorlogsmisdaden op Belgisch grondgebied aanvoerden. De schrijver analyseert de artikelen in de krant op een terecht cynische en soms humoristische wijze. Veel van de feitelijke informatie in de kranten was van horen zeggen, feitelijk en aantoonbaar onjuist en dus zeker niet geverifieerd. Die foutieve informatie werd dan ook weer verwerkt in de literatuur. Zoals in elke oorlog was de waarheid het eerste slachtoffer. Daarbij kwam dat ervaring en geld bij de kranten ontbrak om op een deskundige wijze verslag te doen van de oorlog. Nog los van het probleem van elke oorlog: hoe kom je (veilig) aan het front en hoe krijg je overzicht? Oorlog is immers georganiseerde chaos.
De meeste kranten beperkten zich tot het overnemen van persberichten van de oorlogvoerende partijen (onder vermelding van de bron, dat wel). Moeyes staat ook uitvoerig stil bij de krampachtige houding die de Nederlandse regering inzake de neutraliteit in acht nam en hoe ze die houding ook oplegde aan de kranten. Het blijft eigenaardig dat De Telegraaf in de oorlog zo’n beetje als enige grote krant uitgesproken anti-Duits was. In WOII was die krant nu juist sterk pro Duits! Dat deel van de geschiedenis was mij al bekend vanwege het optreden van de overheid tegen Louis Raemaekers, de internationaal bekende spotprenttekenaar van De Telegraaf. De schrijver stelt vast dat de kranten zich door de jaren van de oorlog heen steeds onafhankelijker zijn gaan opstellen.
De literatuur
Een belangrijk deel van het boek wordt besteed aan de literatuur in Nederland die op de een of andere manier de oorlog (mede) als onderwerp heeft. Of kenmerkend voor de maatschappij in die periode is. Dat was voor mij zware kost. Dat is ook begrijpelijk, want als je op blz. 474 aankomt, stelt de schrijver het volgende:
“Dit alles in aanmerking genomen, mag het misschien geen verwondering wekken dat in de jaren 1914-1918 gepubliceerde Nederlandse oorlogsromans van een teleurstellend niveau zijn. Niet ambitieus, niet diepgravend, zonder verrassende inzichten of originele benaderingen, arm aan ideeën en rijk aan clichés, en met weinig inzicht in of zelfs maar belangstelling voor de unieke positie die Nederland en zijn neutraliteitspolitiek te midden van het oorlogsgeweld innamen.”
En op blz. 491:
“Zo blijft de Nederlandse oorlogsliteratuur van de jaren 1914-1918 ondermaats, zowel in kwaliteit als in kwantiteit.”
Ik ben dat van harte met de schrijver eens, maar dat had hij wat mij betreft wel veel beknopter voor het voetlicht mogen brengen.
Vergelijking WOI en WOII
De deskundigheid van de schrijver komt tot uitdrukking in zijn analyses van perspublicaties en aangehaalde literatuur. Maar vooral ook als hij bijvoorbeeld de Nederlandse literatuur in WO1 en WO2 vergelijkt.
Al met al: voor de Nederlandse literatuurliefhebber is dit boek interessant, want je vindt nergens zo’n uitgebreide beschrijving en analyse van de Nederlandse literatuur over en in WOI. Voor de historisch geïnteresseerde geeft het boek wat mij betreft helaas weinig nieuwe inzichten.
